Kârhanenin Azerbaycan Türkçesinde İş Yeri Anlamına Geldiği İddiası

Azerbaycan Türkçesinde Kârhane Kelimesinin Türkçe Karşılığının İş Yeri Olduğu İddiası  

Azerbaycan Türkçesindeki kârhane kelimesinin Türkçe karşılığının iş yeri, işletme ya da fabrika olduğu yönünde bir karmaşa mevcut. Azerbaycan Türkçesinde karhane (karxana) sözcüğü, “fabrika, işletme” anlamının yanı sıra “taş ocağı” anlamında da kullanılmaktadır. Bu durumda, kerhane sözcüğünün Azerbaycan Türkçesinde “iş yeri”, “işletme” ve “fabrika” anlamına gelmediği iddiasının doğruyu yansıtmadığını söyleyebiliriz.

Azerbaycan Türkçesindeki pezevenk kelimesinin Türkçe karşılığının iş adamı ya da önder olmadığını daha önce aktarmıştık.

Azerbaycan’da “pezevenk” kelimesinin kullanımı hakkındaki yanlışa pek benzer olmasa da “kerhane” kelimesinin anlamı hakkında bir karmaşa mevcut. Türk Dil Kurumu (TDK) tanımıyla “eskimiş” anlamına gelen, organize seks işçiliğinin yapıldığı genelevi tanımlamak için kullanılan “kerhane” sözcüğünün Azerbaycan Türkçesinde “iş yeri”, “işletme” ya da “fabrika” anlamına geldiği öne sürülmektedir.

Hatta Azerilerin “kerhane” kelimesini “iş yeri” yerine kullanımına dair esprili anekdotların aktarıldığına da şahit oluyoruz:

“Azeri bir iş adamı, genç bir Türk kızıyla sohbet etmektedir. Kız, adamın ne iş yaptığını sorar, adam da yanıtlar:

– ‘Men pezevengem! Menim Azerbaycan’da kerhanem vardır!'”

Öte yandan, Türkçede genelev anlamında kullanılan “kerhane” ile benzer ses özelliğine sahip “kârhane” sözcüğünün Azerbaycan Türkçesinde “fabrika, iş yeri, işletme” anlamına geldiği iddiasının doğru olmadığını belirtenler de mevcut.

Ancak kerhane sözcüğünün Azerbaycan Türkçesinde “iş yeri”, “işletme” ve “fabrika” anlamına gelmediği iddiasının doğruyu yansıtmadığını söyleyebiliriz.

Azerbaycan Türkçesinde karhane (karxana) sözcüğünün taş ocağı ya da kum ve taş çıkarılan yerler için “daş karxanası” ya da “daş kârḫanası” biçiminde kullanıldığı bilinmektedir. Örneğin Wikipedia, karxana kelimesini “Daş çıxarılan yer (adətən “daş karxanası” şəklində)” olarak tanımlamakta ve “tikinti tullantıları (qum, daş, çınqıl, gil, üzlük daşlar) potensial-münbit süxurlar və faydalı qazıntıların çıxarılması ilə əlaqədar yer səthində və altında (şaxta) qazılmış müxtəlif forma və ölçüyə malik çökəkliklədir” şeklinde detaylandırmaktadır.

Ancak sözlük ve edebî eser taraması yaptığımızda kerhane kelimesinin Azerbaycan’da fabrika anlamında da kullanıldığını görüyoruz.

E-sözlükleri incelediğimizde karxana kelimesinin “taş çıkarılan yer” anlamının yanı sıra fabrika, işletme, imalathane anlamına geldiğinin de belirtildiği görülmektedir.

Kerhane kelimesinin Azerî Türkçesinde kaleme alınan eserlerde kullanım biçimine baktığımızda fabrika anlamının da kastedildiği anlaşılmaktadır:

• “Göründüyü kimi, bütün karxanalar xüsusi adamlar tarafindan idara olunurdu. Har kas saxsi karxana açmaqda va ondan istifada etmakda sarbast idi. Bundan ötrü sahar idarasindan ancaq icaza almaq lazim idi.” (Gylman Ilkin (2006). Bakı vä Bakılılar, Sf. 112)
• “Burda bir karxana vardi — xalça karxanasi. Bmina çoxdandi ki, bu binayla maraqlanirdi. Ela bura galan gündan na üçünsa bu iri karxana onun nazarini calb elamis- di. Balka burda ari galanacan bir isin ucundan yapisa bildi.” (Ăziză Jăfărzadă (2003). Xäzärın Göz Yaşları. Sf. 90)

Azerbaycan’da iş yeri ya da işletme anlamına gelen diğer kelimeler olarak karşımıza sözlüklerde “müəssisə, şirkət, menecment, firma, istehsalı planlaşdırma” gibi sözcükler çıkmaktadır.

Farsça kökenli olan kerhane sözcüğünün günümüz Türkçesinde genelev anlamında kullanıldığı herkesin mâlumu. Tarihî arka planına göz attığımızda ise “kār” ve “ḫāne” eklerinden oluşan bu kelime “iş yeri” anlamını da haizdir. Ancak zaman içerisinde “kârhane”deki (ince) “â” harfi zamanla “e” harfine evrilmiş ve “kerhane” kullanımına bürünmüştür.

Kerhane kelimesinin “iğrenç, tinsinç, tiksindirici” anlamlarına gelen “kerh / kerih”  kelimesinden türediği de bir diğer iddia.

Osmanlı’da 19. yüzyıl başlarında kerhanelerin kurumsallaşmaya başladığı ve III. Selim dönemine ait belgelerde bu terimin genelevler için kullanılmaya başlandığını belirtilmektedir (Ali Karaca, “XIX. Yüzyılda Osmanlı Devletinde Fahişe Hatunlara Uygulanan Cezalar: Hapis ve Sürgün”, Hapishane Kitabı, ed. Emine Gürsoy-Naskali ve Hilal Oytun Altun (İstanbul: Kitabevi, 2010), Sf: 161).

18. yüzyılda Osmanlı’da kerhanenin argoda kendine yer bulmaya başladığı anlaşılmaktadır. Enderunlu Fazıl’ın Zenanname adlı kitabında kerhane kelimesini argo maksatlı kullandığı bilinmektedir (Filiz Bingölce (2011). Osmanlı Argosu Sözlüğü. AltÜst Yayınları, Ankara, Sf: 100). 19. yüzyılın sonlarında da 1884 yılında II. Abdulhamit’in oluruyla yayınlanan “kerhane yönetmeliği” ile Osmanlı’da ilk umumî ve resmî genelev İstanbul’un Galata semtinde açılmıştı.

Azeri kardeşlerimize danıştığımızda kullanımda “karhane” kelimesinin günümüzde iş yeri karşılığı olarak yaygın şekilde kullanılmadığı tarafımıza aktarıldı.

Azerbaycan Türkçesinde Kerhane Kelimesinin Türkçemizdeki Anlamına Dair Hatalı Bilgi Paylaşan Yazarlar

Melih Aşık Milliyet Gazetesinde 2 Haziran 2002 tarihinde yayınlanan köşe yazısının “Kimler gelmiiişşş…” alt başlıklı bölümünde Azeri Türkçesinde kerhaneci kelimesinin iş adamı anlamına geldiğini aktarmış:

"Avrupa-Türk İş Adamları Derneği (ATİAD) Başkanı Eşref Ünsal ve bir işadamları grubu geçenlerde Azerbaycan'ı ziyaret ettiler. Güzel anlar yaşadılar. Ancak Devlet Başkanı Haydar Aliyev tarafından karşulanırken küçük bir şok geçirdiler. 

Aliyev aynen şöyle konuştu: 

'Kimler gelmiiişş... Kimler gelmiiişşş... Avrupa'daki başarılı Türk kerhanecilerimiz gelmiiişşş... Türk pezevenklerimiz gelmiiişşş...'

Durum sona anlaşıldı... Meğerse Azeri Türkçesi'nde işadamlarına karhaneci ya da pezevenk deniliyormuş. Aliyev bizimkilere iltifat etmiş."